Taş, Toprak ve Madeni Tesbihler
Bunlar, doğadaki cansız malzemelerden (Akik, Ametist, Altın, Gümüş vb.) yapılan tesbihler, malzemesinden dolayı zor yapılan ve yapımı çok zaman alan tesbihlerdir. Tesbih yapılacak malzemenin sertliğine göre bunları yaparken çelik kalemler,elmas uçlu kalemler ya da elmas tozu kullanıldığı bilinir.
Belli başlı madeni tesbih türleri:
•Altın: Altına doğada genellikle alüvyonlu dere yataklarında kumla karışmış parçacıklar ve kuvars kayalar içinde dağılmış ince damarlar hâlinde rastlanır. Doğada bulunan bir bileşiği de silvanit adıyla bilinen altın, deniz suyunda da çok ince parçacıklar hâlinde altına rastlanabilir. Saflık derecesi ayar ya da kıratla ölçülür. Mücevher yapımında, kırılganlığı gidermek amacıyla genellikle alaşım hâline getirilerek kullanılır.
• Gümüş: Parlak beyaz renkte altından daha sert, kolay işlenebilen tel ve levha haline getirilebilen sünek bir metaldir. Çok eski dönemlerden beri bilinmesine karşın süs eşyası olarak altın ve bakırdan sonra kullanıldı. Tarihi buluntular gümüşü ilk kez Mısırlıların MÖ 3100’de, Çinlilerin ve Perslerin MÖ 2500’lerde kullandıklarını ortaya koymaktadır. Tesbih yapımında da fazlaca tercih edilen bir maddedir.
• Akik: çeşitli renklerde olabilir. İnce renkli tabakalar şeklinde bir yapısı olan bir taştır.
• Kantaşı: Koyu zeytuni yeşil içinde kırmızı çizgili bir taştır.
• Yeşim: Anavatanı Orta Asya olan sert bir taştır. Cilalandığında parlar. Beyazdan yeşile doğru dönen çeşitli renkleri bulunur. Bir diğer adı Yağmur Taşı’dır.
• Şah Maksut: Sarı ve yeşil renklerde bir taştır.
• Yıldız Taşı: Kuvarsın yeşil, turuncu ve mavi tonlarında bulunan bir türüdür. Genel olarak yeşil tonlarında bulunur ve bu nedenle aventurin denildiğinde akla ilk olarak yeşil aventurin gelir. Ancak mavi mavi ve turuncu tonları da bulunmaktadır. Metalik parıltılar saçan ve tanecikli bir yapıya sahiptir.
• Oltu Taşı: Erzurum ve civarında çıkarılan siyah renkli bir taştır. Yörede yapılan incelemelerde; Oltu Taşı İşlemeciliği ve çeşitli kuyumculuk tekniklerinin uygulanmasıyla; tesbih, yüzük, kolye, küpe, yaka iğnesi, kravat iğnesi ve kol düğmesi gibi ürünlerin üretildiği belirlenmiştir. Ürünlerin yapımında; Oltu Taşının tek başına kullanılmasının yanı sıra; altın, gümüş gibi madenlerin çeşitli kuyumculuk teknikleri ile işlenmesi ve Oltu Taşı ile bir arada kullanılmasıyla da bu sanat uygulanmaktadır (Alparslan 2010: 180).
• Necef: Yarı doğal bir kristaldir. Kuarts grubuna dâhildir. Kaya ya da dağ billuru adı da verilir. Şeffaf ve renksizdir. Kûfe civarında Necef şehrinden çıkarıldığı için bu isimle anılır.
• Zümrüt: Göz alıcı güzellikte bir yeşil renge sahip olan zümrüt, en kıymetli taşlardan biridir. Renginin yeşil olması nedeniyle bu taşın yağmur yağdırdığına inanılırdı. Bazı İslam ülkelerinde Zümrütün koruyucu tılsım gücünün bazı ayetler okunarak daha da güçlendirildiğine de rastlanmıştır.
• Yakut: Yakut, doğal halinde gösterişsiz bir taştır. Ancak kesildiği zaman elmas kadar göz alıcı olabilir. Güzelliği ve sertliği nedeniyle en değerli taşlardan biri olarak kabul edilir. Ona, Hindistan’da değerli taşların efendisi adını vermişlerdir. Amerika ve Avrupa da çıkarılmasına rağmen Hindistan ve Asya yakutun ana vatanıdır.
• Elmas: Elmas, eşit ölçülü kristal yapıdaki saf karbondur. Bir elmas yalnızca başka bir elmasla kesilebilir. Işığı kırma ve bileşimindeki renklere ayırma yeteneği çok yüksektir. Taşların en değerlisi ve en keskinidir. Elmastaki yeşil renk, doğal radyasyon etkisiyle oluşur. Ovalandığı zaman pozitif enerjiyle yüklenir. Asitlerden etkilenmez. Takı olarak kullanıldığı gibi özellikle camları ve diğer taşları kesme aracı olarak da kullanılmaktadır.
• Kristal: Atomların oluşturduğu üç boyutlu kesme cama verilen isimdir. Sözlüklerde yer alan kristal tanımı ise şu şekildedir: “İçeriğinde silis ve kurşun oksit bulunan billur cam.”
• Lapis (Lazuli): Oldukça değerli taşlar arasında yerini korumaktadır. Taş yapısı itibari ile üzerinde beyaz kalsit çizgiler bulunabilmektedir. Bu taş kireç taşlarının altlarında bulunabilmektedir. Bu durumlarda kireç taşı yakılır ve sonrasında su ile söndürülerek ani değişimlere maruz bırakılır ve taşın altına inilerek elde edilir. Bu taş yapısı itibari ile her daim mavi renktedir.
• Zeberced: Antik Mısır Uygarlığı döneminden bu yana çeşitli takı ve mücevherat yapımında kullanılan Zebercet Taşı, tesbih yapımında kullanılan çok değerli taşlardan da biridir.
• Sabun Taşı: Yeşilimsi veya beyaz renkli, sertliği 1 olan magnezyum silikattır.
• Lüle Taşı: Genellikle Eskişehir ve civarında çıkan bu taş beyaz renklidir.
Kullanıldıkça sararır.
• Aynıhûr: Krizoberil sınıfına dâhil olan bir taştır. Kedigözü de denir. Oynatıldığı zaman aralarında beyaz çizgiler bulunur.
• Malahit: Koyu yeşil renkli alacalı bir taştır.
• Ametis: Sedef parlaklığında, alimino silikat, eflatun parlak fasetalı bir mineraldir. Billurlu kütleler halindedir.
• Kehribar: Çok eski çam ağaçlarının fosilleşmiş reçinelerine verilen isimdir. Şeffaf bir malzemedir.
• Kaplan Gözü: Kuvars grubuna ait bir taştır. Parlatıldığında ipeksi bir görünüm kazanır. Yanardönerlik özelliğine sahiptir. Yüzyıllar boyunca mistik insanlar, Kaplan gözünün onları koruduğuna inanırlar. Budistler, Paganlar, Uzak-Doğu Şamanları, Kızılderililer gibi eski gelenek ve göreneklerini devam ettiren kadim toplumlarca da Kaplangözü; Kötü ruhlardan, kara büyüden ve nazar gibi olumsuz şekilde etki ettiği düşünülen enerjilerden korunma amaçlı kullanılmıştır. Kendi özgür iradesini yitirmemek ve başka iradelerden de etkilenmemek amacıyla da
üzerlerinde taşırlar.
• Şah Maksut Taşı: Şahmaksut Taşı, Afganistan’ın Şahmaksut bölgesindeki dağlık bölgeden çıkarılması sebebiyle bu isimle bilinir. Geleneksel tesbihciliğimizde beğeni ile kullanılmıştır. Tıplı Kristal Kuvars taşı gibi soğuk yapılı bir taş olması nedeniyle, bilhassa yaz aylarında ele serinlik hissi verdiğinden, sıcak mevsimlerde kullanımı bilhassa tercih edilir. Soğuk mevsimlerde de sıcaklık hissi verir. Kâbe’nin zemini bu taşla yapılmıştır, bastığınız yerler serinlik hissi verir.
KAYNAK
Osmanlı Kültüründe Tesbih ve Hüsnü Dikeçligi Tesbih Koleksiyonu
DR. KEMAL HAKAN TEKİN
Kayseri/2014